Rzeźba terenu

Ukształtowanie terenu w województwie śląskim jest bardzo zróżnicowane. Wpłynęły na to rozmaite czynniki i procesy rzeźbotwórcze, tj.:

układ struktur geologicznych, modelowanych przez ruchy tektoniczne;
cechy litologiczne budujących je skał, w tym podatność skał na wietrzenie;
cechy klimatów występujących w różnych okresach geologicznych i wiążące się z nimi procesy wietrzenia, denudacji i erozji;
obecność w przeszłości lądolodów skandynawskich;
sposób wykształcenia sieci rzecznej i zmiany zachodzące w jej układzie;
działalność człowieka (w ostatnim czasie).

Obszar województwa śląskiego był kształtowany przez procesy rzeźbotwórcze od czasu, gdy stał się lądem, tj. od paleogenu w części środkowej i północnej, a od neogenu w części południowej. Swoiste typy pokryw zwietrzelinowych i osadów oraz formy terenu tworzyły się w różnym czasie w środowisku morskim i lądowym, w warunkach klimatu gorącego wilgotnego, gorącego suchego, ale także w strefie zlodowaconej i peryglacjalnej. Ważnym czynnikiem rzeźbotwórczym były w szczególności zlodowacenia plejstoceńskie.

W wyniku ewolucji geologicznej i geomorfologicznej na obszarze województwa występuje, podobnie jak w całej Polsce, charakterystyczny pasowy układ rzeźby terenu. Równoleżnikowo rozciągają się tu na północy i w centralnej części województwa – Wyżyna Śląsko-Małopolska, zbudowana ze skał o różnej odporności, a na południu – zapadliskowe Kotliny Podkarpackie i młode góry fałdowe – Karpaty. Cechy krajobrazu nizinnego posiada Dolina Małej Panwi, wcinająca się klinem od zachodu w Wyżynę Śląską i pokryta niemal wyłącznie luźnymi skałami osadowymi. W obrębie wymienionych pasów morfologicznych występują różne typy rzeźby: glacjalna, fluwialno-denudacyjna, krasowa, eoliczna i górska oraz rozwinięta jest charakterystyczna sieć dolin rzecznych. Ponadto niektóre tereny w województwie śląskim mają rzeźbę silnie przeobrażoną wskutek gospodarczej działalności człowieka – górnictwa węgla kamiennego i kopalnictwa piasków podsadzkowych (Wyżyna Śląska) oraz rud żelaza (okolice Częstochowy), a także rozwoju miast i sieci infrastruktury komunikacyjnej.

Obszar województwa leżący w obrębie Wyżyny Śląsko-Krakowskiej (północna część Wyżyny Śląskiej i Wyżyna Częstochowska) charakteryzuje się rzeźbą krawędziową z progami strukturalnymi (kuestami) i rozdzielającymi je obniżeniami międzyprogowymi. W południowej części Wyżyny Śląskiej występuje rzeźba zrębowa z obniżeniami zapadliskowymi, zrębowymi garbami i wzgórzami. Na Wyżynie Częstochowskiej powstała rzeźba krasowa z charakterystycznymi skałkami wapiennymi i jaskiniami. Ten typ rzeźby występuje też na Wyżynie Wieluńskiej, jednak jest ona maskowana pokrywą osadów plejstoceńskich. Na Wyżynie Śląskiej rzeźba krasowa występuje w formie kopalnej.

Istotnym etapem rozwoju rzeźby terenu był okres związany z transgresją lądolodu skandynawskiego w plejstocenie. Podczas zlodowaceń południowopolskich lądolód dotarł do krawędzi Beskidów, wypełnił Kotlinę Raciborską i Kotlinę Oświęcimską; niemal cały obszar leżący dziś w granicach województwa pokryty został grubą warstwą osadów polodowcowych w postaci glin i różnych osadów (głównie piaszczysto-żwirowych), pozostawionych przez wody roztopowe. W czasie następnych zlodowaceń – środkowopolskich – lądolód Odry przykrył tylko północną i środkową część województwa, pozostawiając na swym przedpolu Kotlinę Oświęcimską i południowo-wschodnią oraz wschodnią część obszaru województwa. Efektem zlodowaceń skandynawskich na tym obszarze jest znaczne wyrównanie deniwelacji poprzez zasypanie głębokich dolin i kotlin oraz zdarcie zwietrzeliny z wyniosłości terenu. Podczas kolejnych zlodowaceń (Warty i Wisły) obszar województwa pozostawał pod wpływem procesów geomorfologicznych zachodzących w warunkach zimnego klimatu strefy peryglacjalnej (na przedpolu lodowca). W okresie rozwoju wieloletniej zmarzliny zachodziło dalsze intensywne zapełnianie dolin materiałem pochodzącym ze stoków. W warunkach istnienia bardzo ubogiej roślinności, zbliżonej do dzisiejszej tundry, wywiewany z dna dolin rzecznych materiał pyłowy był gromadzony w postaci pokryw lessowych na Płaskowyżu Głubczyckim, Pogórzu Śląskim, w północno-wschodniej części Wyżyny Częstochowskiej i na Progu Lelowskim oraz koło Sławkowa.

Mapa. Regionalizacja geomorfologiczna województwa śląskiego

Regionalizacja geomorfologiczna województwa śląskiego (2015)

Zmiany klimatyczne u schyłku plejstocenu zasadniczo zmieniły przebieg procesów rzeźbotwórczych w dolinach rzecznych. Rzeki zaczęły wcinać się w zasypane dna dolin, pogłębiając je nawet o kilkanaście metrów. Wówczas też zmienił się typ koryt rzecznych z roztokowych na meandrujące. Obniżenie poziomu wód gruntowych i przesuszenie materiału piaszczystego sprzyjało rozwojowi rzeźbotwórczej działalności wiatru i formowaniu się pól wydmowych, które w holocenie zostały pokryte przez roślinność.

Tak uformowana rzeźba terenu była następnie przekształcana w wyniku działalności człowieka. Szczególnie intensywne przeobrażenia naturalnego ukształtowania terenu rozpoczęły się w połowie XIX w. wraz z rozwojem przemysłu, zwłaszcza w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym (GOP). Powszechnymi, dużymi formami rzeźby antropogenicznej, odznaczającymi się do dziś w ukształtowaniu terenu, są hałdy związane z górnictwem węgla kamiennego, a także obszary powyrobiskowe i zapadliskowe, które niejednokrotnie zostały przekształcone w zbiorniki wodne. Antropogeniczne przekształcenia rzeźby terenu są również wynikiem wielu innych rodzajów działalności gospodarczej, m.in. eksploatacji surowców skalnych, gospodarki wodnej czy rozwoju infrastruktury komunikacyjnej i transportowej.

Źródła: