Waloryzacja rzeźby terenu województwa śląskiego
Na tle sąsiednich regionów obszar województwa śląskiego prezentuje się jako strefa występowania różnych typów rzeźby terenu, a zatem i bogactwa różnorakich wartości geomorfologicznych. Wartości przyrodnicze związane z rzeźbą terenu występują tu jednak nierównomiernie, tak pod względem ich rozprzestrzenienia, jak i ich różnorodności.
Niemal ciągłe strefy występowania tego rodzaju wartości obserwujemy w górach i na terenach podgórskich Karpat oraz na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Silnie zaznaczające się pasmo walorów geomorfologicznych przebiega wzdłuż doliny Odry, obejmując znaczną część Płaskowyżu Rybnickiego, Niecki Kozielskiej, Progu Środkowotriasowego i Doliny Małej Panwi. Na pozostałym obszarze wyraźnie rysują się elewacje morfologiczne, którym towarzyszą wartości rzeźby – głównie progi strukturalne, garby o założeniach zrębowych i izolowane pagóry układające się w ciągi oraz pasma biegnące wzdłuż głęboko wciętych dolin rzecznych, a czasem ich odcinków przełomowych. Obszary te, w stosunku do sąsiednich, cechuje przede wszystkim żywość rzeźby – zatem występowanie wartości związanych z morfografią. Interesująca jest jednak również geneza form, ich wiek i budowa wewnętrzna (geologiczna). Rozległe tereny obniżeń cechują się występowaniem wartości krajobrazu wykształconych dzięki wodom płynącym – doliny, meandry rzeczne oraz eolicznym – wydmy, niecki deflacyjne itp. W północnej części województwa śląskiego istotną rolę odgrywają rozległe wysoczyzny kemowe i równiny polodowcowe, wymodelowane w fazie deglacjacji lądolodu skandynawskiego w zimnym piętrze odrzańskim, niekiedy wzbogacone w ciągi wałów morenowych.
Największe zróżnicowanie pod względem występujących na terenie województwa śląskiego wartości geomorfologicznych spotykamy na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, w Beskidzie Małym, Śląskim i Żywieckim, w dolinie Warty pod Działoszynem, na zachodniej krawędzi Płaskowyżu Rybnickiego i we wschodniej części Niecki Kozielskiej. Mnogość form terenu wymodelowanych przez czynniki naturalne nie jest niestety wartością trwałą. W wyniku antropopresji, przez nieodpowiednie działania człowieka wobec form terenu, ciągle degradowane są wartości geomorfologiczne, od form dużych – mezoform, do niewielkich – mikroform. W działaniach człowieka w województwie śląskim, szczególnie w dobie rozwoju przemysłowego, charakterystyczna była postawa niefrasobliwości, a w latach 70. XX wieku wręcz arogancji wobec wartości krajobrazu i jego głównego składnika – rzeźby terenu. Stopień degradacji form terenu jest szczególnie duży w rejonach przemysłowych i zurbanizowanych, a w przypadku form mniejszych niejednokrotnie także na terenach wiejskich. Zadecydowało o tym przede wszystkim rozpraszanie osadnictwa i nieprzemyślane lokowanie dużych inwestycji przemysłowych oraz swobodne, w kontekście krajobrazu, prowadzenie sieci infrastruktury.
Poniżej przedstawiono listę stref występowania wartości geomorfologicznych związanych z rzeźbą terenu modelowaną przez procesy naturalne. Za podstawę wydzieleń przyjęto kryteria: unikatowości, stopnia wykształcenia (doskonałości, wyrazistości), stanu zachowania i wielkości form. Wartości te wiążą się z morfografią (M) – czyli morfologią i morfometrią form, genezą form (G) oraz ich wiekiem (W) i budową wewnętrzną – geologiczną (B).
Wartości zakwalifikowano do trzech klas: o randze ponadregionalnej, regionalnej i lokalnej.
Zobacz:
Wykaz obszarów występowania wartości geomorfologicznych województwa śląskiego.
