Mszaki
Flora mszaków województwa śląskiego należy do najlepiej poznanej w skali kraju. Składają się na nią łącznie 622 gatunki, 2 podgatunki i 23 odmiany mszaków, w tym 2 gatunki glewików, 146 gatunków, 1 podgatunek i 2 odmiany wątrobowców oraz 474 gatunki, 1 podgatunek i 21 odmian mchów. Stanowi to odpowiednio około 50% flory glewików, 57% flory wątrobowców i 65% flory mchów Polski.
Na terenie województwa stwierdzono występowanie 31 mchów i 20 wątrobowców objętych w Polsce ochroną ścisłą oraz 116 mchów i 15 wątrobowców objętych ochroną częściową. Odnotowano tu 120 gatunków zagrożonych w województwie śląskim, 70 gatunków zagrożonych w Polsce oraz 30 gatunków zagrożonych w Europie.
Do szczególnie interesujących taksonów należą te, które na terenie województwa mają jedyne stanowiska w Polsce – osadniczek goły, rokiet Heselera i listewkowiec spiralny, a także gatunki zagrożone i/lub bardzo rzadkie w skali kraju (np. krzywoząb podsadnikowy, merkia irlandzka i szurpek Rogera) bądź Europy (np. krzywotek skalnik, pallawicinia Lyella i bagiennik widłakowaty).
Mszaki występują w różnych ekosystemach. Do najbogatszych w gatunki mszaków należą ekosystemy torfowiskowe. Jeszcze do połowy XX w. na terenie województwa śląskiego istniały obszary, gdzie torfowiska odgrywały istotną rolę. Obecnie, wskutek różnorodnych oddziaływań gospodarczych (melioracje, intensyfikacja rolnictwa, zanieczyszczenie wód), zostały one w większości przypadków zupełnie zniszczone. Większe skupiska roślinności torfowiskowej zachowały się w dolinach: Małej Panwi, Liswarty, Przemszy, Warty, Wisły oraz w Beskidach. Z reguły są to obiekty o małej powierzchni, częściowo zmeliorowane, o zubożałej florze mszaków. Wiele gatunków torfowiskowych, które wymagają bardzo specyficznych i stabilnych warunków dla swojej egzystencji (np. rodzaje parzęchlin, mszar, podsadnik, bagniczka i skorpionowiec), zachowało się w naszym regionie tylko na pojedynczych stanowiskach lub wyginęło zupełnie (np. parzęchlin długoszczecinowy, parzęchlin trzęsawiskowy, podsadnik pęcherzykowaty, bagniczka drobna). Na torfowiskach spotkać można relikty glacjalne, tj. gatunki szeroko rozpowszechnione w okresie zlodowaceń, które współcześnie występują na nielicznych stanowiskach. Specyficzne warunki panujące na torfowiskach pozwoliły im przetrwać niekorzystne dla nich zmiany klimatyczne. Przykładem reliktów glacjalnych, które spotkać można w naszym województwie, są m.in. mchy – błotniszek wełnisty i skorpionowiec brunatny.
We florze mszaków województwa śląskiego występuje szereg gatunków górskich. Większość z nich rośnie w Beskidach, chociaż w pozostałej części województwa także znane są ich liczne stanowiska, zwłaszcza na wyżynach. Niektóre wapieniolubne gatunki górskie, ze względu na brak odpowiednich siedlisk w Beskidach, rosną wyłącznie na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej (np. trzęślik austriacki i trzęślik bawarski). Beskidy są też praktycznie jedynym większym obszarem na terenie województwa śląskiego, gdzie w miarę dobrze zachowała się flora mszaków wodnych, chociaż i tu w ostatnich latach obserwuje się pogorszenie stanu czystości rzek i potoków. W niżowej części województwa w zasadzie wszystkie większe cieki są zanieczyszczone (oprócz obszarów źródliskowych) w stopniu znacznie ograniczającym rozwój brioflory wodnej. Na pojedynczych stanowiskach zachowały się tu takie rzadkie mszaki jak skrzydlik studziennik, skrzydlik nagi, wodnoszyj rzeczny czy skapanka falista.
Gatunki występujące na pniach i konarach drzew i krzewów (epifityczne) stanowiły jeszcze do połowy XX wieku istotny element flory mszaków w wielu regionach województwa śląskiego. Na skutek zanieczyszczenia powietrza i obniżenia jego wilgotności, postępującej industrializacji i urbanizacji oraz intensyfikacji gospodarki leśnej większość gatunków, zwłaszcza wyspecjalizowanych epifitów, wyginęła. Obecnie obserwuje się ponowne pojawianie się wielu rzadkich do niedawna gatunków mszaków, zwłaszcza z rodziny szurpkowatych na drzewach przydrożnych lub śródpolnych, jednak w przypadku epifitycznej flory leśnej, obejmującej taksony np. z rodzin zwiślikowatych, miecherowatych i parzochowatych, takie zjawisko nie zachodzi.
Środowisko przyrodnicze województwa śląskiego należy do najsilniej przekształconych w Polsce. Przekształcone siedliska są często kolonizowane przez gatunki o dużej zdolności przystosowawczej do różnych warunków ekologicznych. Cechę tę posiadają m.in. pospolite gatunki mchów, np. krzywoszyj rozesłany, prątnik srebrzysty czy zęboróg czerwonawy, jak również gatunki rzadsze, które z różnych przyczyn pojawiają się na siedliskach sztucznych, np. pędzliczek szerokolistny i brodawkowaty (osiedlają się na starych betonowych murach), gatunki wodne – wodnokrzywoszyj rzeczny i moczarnik błotny (rosnące często na betonowych przepustach, jazach i filarach mostów) czy krótkosz wyblakły i szroniak siwy (na murawach napiaskowych w efekcie odlesiania) i fałdownik nastroszony (w wyniku zaniechania użytkowania łąk). Niektóre gatunki epifityczne, np. prostoząbek taurydzki, wskutek wzrostu zakwaszenia opadów zwiększyły liczbę stanowisk; w lasach beskidzkich natomiast, gdzie znaczne obszary porastają sztuczne świerczyny, częstsze stały się od niedawna rzadkie mchy, jak płaszczeniec marszczony czy fałdownik rzemienny. Szeroki zasięg geograficzny większości taksonów mszaków sprawia, że liczba potencjalnych gatunków obcych zdolnych do kolonizacji obszaru Polski jest relatywnie niewielka. Ocenia się, że we florze Europy występują 22 gatunki obce, z czego szerzej rozprzestrzenione (i obecne we florze Polski, a także województwa śląskiego) są dwa mchy pochodzące z umiarkowanej strefy półkuli południowej – krzywoszczeć przywłoka (uznany za gatunek inwazyjny na terenie Europy) i prostoząb równowąski.
Zobacz:
Rozmieszczenie gatunków mszaków w geoportalu województwa śląskiego ORSIP
Czytaj także:
Flora województwa śląskiego. Mszaki [w:] Przyroda Górnego Śląska 100/2020 - dostęp online w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej
