Formy ochrony przyrody
Formy ochrony przyrody powoływane są na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody w celu ochrony przyrody żywej, nieożywionej i krajobrazu. Mimo iż w systemie ochrony przyrody poszczególne formy pełnią różne role, zróżnicowana jest ich ranga, cel powołania oraz reżim ochronny, to wspólnie zabezpieczają najcenniejsze przyrodniczo obszary.
W województwie śląskim funkcjonuje 9 spośród 10 form ochrony przyrody wskazanych w art. 6 ustawy o ochronie przyrody. Jedyna forma, która w regionie nie występuje to park narodowy, chociaż w granicach regionu leży otulina Babiogórskiego Parku Narodowego. Łączna powierzchnia wszystkich form ochrony przyrody wynosi 4213,8 km2, co daje województwu śląskiemu dopiero 13 pozycję wśród wszystkich województw w kraju. Wskaźnik powierzchni obszarów prawnie chronionych przypadającej na jednego mieszkańca wynosi 603 m² i jest to najniższa wartość spośród wszystkich województw (dane wg GUS za 2023 r.). Warto zauważyć, że część obszarów chronionych pokrywa się, przez co faktyczna powierzchnia objęta ochroną jest mniejsza i wynosi około 2990 km2, co stanowi 24,2% powierzchni województwa.
Spośród wszystkich form ochrony przyrody największą powierzchnię w województwie posiadają parki krajobrazowe (18,6%), powołane w liczbie 8, z których 3 zlokalizowane są na terenach górskich, 4 na terenach wyżynnych, a jeden na niżu. W całości w granicach województwa położonych jest 5 parków krajobrazowych, a największym z nich jest park Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich.
66 utworzonych dotychczas rezerwatów przyrody ochrania tylko 0,37% powierzchni całego województwa. Na obszarach gór i pogórzy znajduje się 27 obiektów, w pasie wyżyn – 35, na terenach nizinnych – 1 i w Kotlinie Oświęcimskiej – 3. Większość rezerwatów w regionie powołana została dla ochrony siedlisk leśnych, a nieliczne mają na celu ochronę biocenoz wodnych, torfowisk, tworów przyrody nieożywionej oraz miejsc występowania chronionych gatunków flory i fauny.
Sieć obszarów Natura 2000 w województwie składa się z 5 obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz 42 specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO). Pokrywają one odpowiednio 5,1% (OSO) oraz 7,5% (SOO) jego powierzchni.
Obszary chronionego krajobrazu obejmują tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełniące funkcję korytarzy ekologicznych. W regionie istnieje 15 takich obszarów.
Najliczniej reprezentowaną w województwie obszarową formą ochrony przyrody są użytki ekologiczne – 95 obiektów. Stanowią one podstawowe narzędzie ochrony różnorodności biologicznej na szczeblu lokalnym (są powoływane przez gminy), chroniąc pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk, takie jak: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania.
Szczególny charakter województwa śląskiego wynikający zarówno z warunków naturalnych, jak i gospodarczego wykorzystywania na przestrzeni wieków sprawia, że jest tu wyjątkowo dużo ciekawych obiektów kwalifikujących się do objęcia ochroną w formie stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej. Dotychczas tego typu formę ochrony ustanowiono w regionie zaledwie dla 16 obiektów.
Ochroną w formie zespołów przyrodniczo-krajobrazowych objęto w województwie 27 obszarów. Są wśród nich tereny źródliskowe oraz doliny rzek i potoków wraz z charakterystyczną dla nich roślinnością, kompleksy stawów, obszary po eksploatacji surowców, wzgórza z obiektami kulturowymi oraz obszary leśne – stanowiące pozostałości krajobrazu naturalnego lub kulturowego.
Najliczniejszą grupą w obrębie form ochrony przyrody są pomniki przyrody. Pomnikami przyrody ożywionej w przeważającej większości są pojedyncze drzewa, grupy drzew i aleje, a ich liczba w województwie wynosi 1405 obiektów. Pomników przyrody nieożywionej jest w województwie 66 i są to najczęściej głazy narzutowe, jaskinie, źródła, naturalne odsłonięcia lub ostańce skalne.
W gminie Jeleśnia znajduje się zachodnia część otuliny Babiogórskiego Parku Narodowego o powierzchni 404,6 ha.
Poza wymienionymi formami ochrony przyrody na terenie województwa obowiązuje – jak w całym kraju – ochrona gatunkowa, obejmująca okazy gatunków oraz siedliska i ostoje roślin, zwierząt i grzybów. Szczególną formą ochrony gatunkowej jest możliwość ustanowienia stref ochrony ostoi oraz stanowisk roślin i grzybów objętych ochroną gatunkową, jak również stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania zwierząt objętych ochroną gatunkową. Aktualnie na terenie województwa śląskiego ustalono strefy ochrony ostoi dla następujących gatunków: bocian czarny, bielik, głuszec, sóweczka, orzeł przedni, puchacz, włochatka, wilk i iglica mała.
Zgodnie z obowiązującą ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody w kompetencji Samorządu Województwa znajdują się parki krajobrazowe oraz obszary chronionego krajobrazu.
Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska (GDOŚ) prowadzi Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody, który pozwala na wyszukiwanie i przeglądanie danych o formach ochrony przyrody znajdujących się na terenie całego kraju oraz Geoserwis z danymi przestrzennymi z zakresu ochrony przyrody i środowiska w tym lokalizacją i przebiegiem granic form ochrony przyrody.
Mapa. Lokalizacja form ochrony przyrody na terenie województwa śląskiego
Źródło (mapa): Romańczyk i in. 2015. Opracowanie ekofizjograficzne do Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice, ss. 662 (msk.).
Zobacz także:
Formy ochrony przyrody na stronie RDOŚ Katowice
