Ssaki
Fauna ssaków (teriofauna) województwa śląskiego liczy aktualnie 68 rodzimych gatunków. Do liczby tej wliczono bobra europejskiego, który występuje tu w stanie dzikim dzięki reintrodukcji. Pominięto natomiast żubra, który na terenie województwa utrzymywany jest jedynie w ramach zamkniętej hodowli i ma status wymarłego w regionie. Łącznie za wymarłe w województwie uznaje się aż 5 gatunków ssaków – wspomniany żubr, żbik, norka europejska, tur oraz suseł moręgowany, którego ostatnie stanowisko zanikło około 70-80 lat temu.
W granicach województwa odnotowano także występowanie 11 gatunków ssaków obcych w faunie Polski. Trzy z nich – jenot, norka amerykańska i szop pracz są traktowane jako niebezpieczne gatunki inwazyjne, zagrażające rodzimej różnorodności biologicznej.
Najlepiej rozpoznane jest współczesne rozmieszczenie dużych ssaków, zarówno kopytnych, jak i drapieżnych. Informacje o większości gatunków drobnych ssaków lądowych (gryzoni i ryjówkowatych) mają charakter bardzo fragmentaryczny, a dotyczy to nawet gatunków najpospolitszych i najliczniejszych (np. nornica ruda, mysz leśna, nornik zwyczajny czy ryjówka aksamitna). Niektóre gatunki ssaków zasadniczo zmieniły zasięg rozmieszczenia w województwie śląskim, tj. zwiększyły go, np. bóbr europejski (w wyniku przesiedleń przez człowieka) lub zmniejszyły, np. chomik europejski.
Najliczniejszą grupę wśród ssaków stanowią nietoperze – w województwie śląskim notuje się obecnie 23 gatunki, a więc niemal całą krajową chiropterofaunę. Nie występują tu jedynie nocek ostrouszny, borowiec olbrzymi i przymroczek Saviego, których pojedyncze stanowiska odnotowano na terenie kraju. Bogactwo fauny nietoperzy wynika z dużej różnorodności siedlisk, w tym obszarów z licznymi jaskiniami, służącymi wielu gatunkom za miejsca zimowania. Podobną rolę mogą spełniać również różne obiekty poprzemysłowe, np. rozległy system sztolni – Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie, włączone do europejskiej sieci Natura 2000 właśnie ze względu na faunę nietoperzy. Ponadto rozległe tereny zurbanizowane także są chętnie zasiedlane przez niektóre gatunki nietoperzy.
Liczną w rodzime gatunki grupą ssaków są również tzw. drobne ssaki, reprezentowane przez gryzonie (20 gatunków) i ryjówkokształtne (7 gatunków). Niestety stan ich zbadania jest niedostateczny – dane są nieliczne, a znaczna ich część ma charakter historyczny. Najcenniejszym przedstawicielem fauny gryzoni w województwie jest darniówka tatrzańska, której jedyne stanowisko zlokalizowane jest na Pilsku. Jest to jednocześnie jedno z 4 stanowisk w Polsce. Dobrze poznano rozmieszczenie chomika europejskiego, za sprawą badań terenowych i ankietowych realizowanych w skali województwa, jak i całego kraju. Pewne problemy rodzi kwestia rozmieszczenia karczowników, ponieważ niedawno wyodrębniono dwa gatunki – karczownika ziemnowodnego i karczownika mniejszego. Niemniej można przyjąć, że oba te gatunki występują obecnie na terenie województwa.
Do zajęczaków należy tylko jeden rodzimy gatunek – zając szarak. W ostatnich dziesięcioleciach obserwowany jest spadek liczebności tego gatunku łownego, w związku z czym koła łowieckie prowadzą liczne wsiedlenia osobników pochodzących z hodowli.
Na terenie województwa śląskiego nachodzą na siebie zasięgi dwóch gatunków jeży – jeża wschodniego i jeża zachodniego, przy czym pospolity jest jedynie jeż wschodni. Stwierdzone stanowiska jeża zachodniego są nieliczne, położone na granicy zasięgu lub też poza nią (nie wyklucza się przemieszczenia przez ludzi lub błędnych oznaczeń). Wiadomo jednak, że oba gatunki mogą się krzyżować.
Rodzima fauna ssaków parzystokopytnych liczy obecnie 4 gatunki. Należą one do rodziny jeleniowatych, z wyjątkiem dzika reprezentującego rodzinę świniowatych. Wszystkie parzystokopytne są zwierzętami łownymi, przy czym łoś objęty jest całorocznym okresem ochronnym.
Rodzime ssaki drapieżne reprezentowane są przez 12 gatunków. Przedstawiciele rodziny łasicowatych – podobnie jak lis – są rozpowszechnione na obszarze całego województwa. Szczególnie cennym elementem fauny ssaków drapieżnych regionu są jej najwięksi przedstawiciele – ryś, wilk i niedźwiedź brunatny, których ważną ostoję stanowi karpacka część regionu, a zwłaszcza Beskid Żywiecki.
Duże ssaki są w większości gatunkami łownymi, dlatego istnieją dobrze udokumentowane dane dotyczące ich występowania, gromadzone przez Stację Badawczą Polskiego Związku Łowieckiego w Czempiniu. Nieliczni przedstawiciele dużych kopytnych są objęci ochroną ścisłą (żubr, kozica), występują na niewielkim obszarze i w stosunku do nich prowadzone są coroczne oceny liczebności. Duże ssaki drapieżne, niedźwiedź, wilk i ryś są obiektem szczególnego zainteresowania badawczego i dane o ich rozmieszczeniu są dość dobre. Znacznie gorzej rozpoznane jest występowanie drapieżników średnich lub niewielkich rozmiarów o statusie gatunków łownych (kuna leśna, kuna domowa, tchórz zwyczajny, norka amerykańska), a zupełnie brak informacji na temat rozmieszczenia najmniejszych chronionych gatunków drapieżnych (łasica, gronostaj).
Gatunki obcego pochodzenia (11 gatunków) w faunie województwa były celowo introdukowane, przypadkowo zawlekane lub zbiegły z hodowli. Dwa z nich to gatunki od dawna zadomowione (archeobionty, a więc gatunki przybyłe przed rokiem 1500) – mysz domowa i szczur śniady. Kolejnymi gryzoniami, które pojawiły się w faunie regionu były nutria, piżmak i szczur wędrowny. Do elementów obcych dla rodzimej teriofauny należą również: królik, jenot, norka amerykańska, szop pracz oraz jeleń sika i daniel. Wszystkie obce gatunki ssaków w województwie uznano za inwazyjne lub potencjalnie inwazyjne.
Dość bogatą faunę ssaków województwo śląskie zawdzięcza bogactwu różnorodnych siedlisk, zarówno naturalnych, jak i antropogenicznych. Wciąż rozległe obszary leśne, zwłaszcza żyzne i mezofilne lasy liściaste, takie jak grądy i buczyny, dają schronienie licznym drobnym ssakom, głównie gryzoniom i ryjówkom, w tym gatunkom cennym – popielicom, koszatkom i orzesznicom. Tego typu lasy to także ważny biotop niektórych nietoperzy oraz jeży. Rozległe kompleksy leśne niezbędne są dla przetrwania dużych drapieżników, obecnie występujących praktycznie wyłącznie w karpackiej części województwa. Siedliska wodne i nadwodne mają pierwszorzędne znaczenie dla zachowania gatunków wilgociolubnych, jak np. rzęsorek rzeczek, bóbr europejski, norniki, karczowniki czy wydra. Stanowią również jedyne miejsce żerowania niektórych gatunków nietoperzy (nocka rudego, nocka łydkowłosego). Ważną rolę odgrywają także lasy łęgowe oraz nadrzeczne lasy olchowe w Karpatach. Wyższe położenia górskie z naturalnymi borami świerkowymi to biotop ryjówki górskiej i smużki. Szczytowe partie gór z zaroślami kosodrzewiny to jedyne siedlisko darniówki tatrzańskiej.
Także siedliska przekształcone przez człowieka mogą być cenne dla populacji niektórych gatunków ssaków. Krajobraz rolniczy z polami uprawnymi, łąkami i miedzami gwarantuje przetrwanie m.in. chomika europejskiego, myszy zielnej czy zająca szaraka. Dla wielu gatunków istotne jest zachowanie śródpolnych zadrzewień. Są one wykorzystywane m.in. przez nietoperze o krótkim zasięgu echolokacji. Jaskinie, ale także ich sztuczne odpowiedniki, takie jak sztolnie, szyby czy opuszczone budynki stanowią ważne miejsca zimowania nietoperzy. Nawet w najbardziej zurbanizowanych rejonach nie brak więc siedlisk dogodnych dla ssaków.
Nowsze dane o rozmieszczeniu ssaków w Polsce, w tym w województwie śląskim, gromadzone są w internetowym „Atlasie ssaków Polski” prowadzonym przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie pod adresem: https://www.iop.krakow.pl/ssaki.
W Polsce w „atlasowej bazie danych” zbierane są dane dla 114 gatunków ssaków, w tym dla 25 gatunków nietoperzy, ale stopień ich poznania, zarówno w aspekcie rozmieszczenia poszczególnych gatunków, jak i znajomości ich biologii i ekologii, jest bardzo nierównomierny. Badane są stosunkowo często gatunki chronione lub zagrożone, spektakularne, występujące nielicznie w ściśle określonych miejscach. Rozeznanie dotyczące gatunków bardziej pospolitych jest często szczątkowe, tylko lokalne, bez szerszej perspektywy.
Źródła:
- Parusel J. B. (red.) 2020. Przyroda żywa województwa śląskiego – stan poznania, ochrony i zagrożenia. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice, ss. 429.
- Romańczyk i in. 2015 (msk.). Opracowanie ekofizjograficzne do Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice, ss. 662.
Czytaj także:
Fauna województwa śląskiego [w:] Przyroda Górnego Śląska 100/2020 - dostęp online w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej
