Rośliny
Ogólna charakterystyka flory roślin naczyniowych województwa śląskiego
Pod pojęciem „rośliny naczyniowe” kryją się rośliny, które wykształciły tkanki przewodzące wodę. W tradycyjnym podejściu zaliczano do nich rośliny zarodnikowe, tj. widłakowe, skrzypowe i paprociowe oraz rośliny kwiatowe, tj. rośliny nagozalążkowe (nagonasienne) i okrytozalążkowe (okrytonasienne). Współcześnie jest to grupa roślin o różnej randze systematycznej w zależności od systemu klasyfikacji.
Bogactwo i duże zróżnicowanie flory naczyniowej województwa śląskiego wynika zarówno ze specyficznego położenia województwa w obrębie jednostek fizyczno-geograficznych o odmiennym pochodzeniu, budowie geologicznej, rzeźbie i klimacie, jak i z różnych rodzajów oddziaływań antropogenicznych, jakim podlegało środowisko przyrodnicze województwa na przestrzeni wieków. W ciągu prawie 200 lat badań florystycznych na terenie województwa odnotowano prawie 2300 taksonów roślin naczyniowych w randze gatunków, podgatunków i odmian[1]. Liczba ta obejmuje dziko występujące taksony rodzime, a także rośliny obcego pochodzenia, zarówno trwale zadomowione we florze Polski i regionu, jak i przypadkowo zawleczone i zwykle tylko przejściowo dziko występujące we florze danego obszaru. Najliczniej reprezentowane są rośliny okrytonasienne – ponad 2100 taksonów. Rośliny nagonasienne reprezentuje 12 taksonów, paprociowe – 46 taksonów, a widłakowe i skrzypowe – po 10 taksonów. Ochronie gatunkowej podlega 207 taksonów roślin naczyniowych – 115 chronionych jest ściśle, a 92 – częściowo.
Największą osobliwością florystyczną województwa są dwa gatunki endemiczne Polski – warzucha polska oraz przytulia krakowska. Endemity to gatunki o bardzo specyficznych wymaganiach siedliskowych, których występowanie ograniczone jest wyłącznie do niewielkich obszarów. Warzucha polska i przytulia krakowska należą do tzw. neoendemitów, które wyodrębniły się jako gatunki, podgatunki lub odmiany dopiero w okresie polodowcowym i z uwagi na specyfikę zajmowanych siedlisk oraz biologię rozwoju nie zdołały się rozprzestrzenić na większy obszar. Występowanie obydwu tych taksonów ograniczone jest wyłącznie do obszaru Polski, a konkretnie do obszaru województwa śląskiego i poza terenem województwa śląskiego w naturalnym środowisku nie spotkamy ich nigdzie na świecie. Warzucha polska, rosnąca niegdyś wyłącznie w źródliskach Białej Przemszy, z powodu zanikania źródlisk w efekcie podziemnego wydobywania cynku i ołowiu, została przeniesiona na siedliska zastępcze i obecnie występuje w kilku źródliskach na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Przytulia krakowska jest gatunkiem naskalnym porastającym wyłącznie wapienne skałki w okolicach Olsztyna koło Częstochowy.
Na obszarach górskich województwa występują endemity oraz subendemity zachodniokarpackie, czyli gatunki o zasięgu występowania ograniczonym wyłącznie lub głównie do zachodniej części Karpat, takie jak: urdzik karpacki, świerzbnica karpacka, tojad mocny morawski, szafran spiski. Endemity i subendemity ogólnokarpackie, a więc spotykane w całym paśmie Karpat, to m.in.: dzwonek piłkowany, dzwonek wąskolistny, żywokost sercowaty, żywiec gruczołowaty, złocień okrągłolistny.
Województwo śląskie jest także jedynym miejscem występowania w Polsce dwóch gatunków chronionych – tojada lisiego (w okolicach Żywca) i wilczomlecza pstrego (w okolicach Siewierza i Dąbrowy Górniczej). Znajduje się tu także stanowisko podlegającej ochronie paproci wodnej – marsylii czterolistnej. Ten gatunek występujący niegdyś na terenie naszego kraju na jedynym stanowisku w rejonie Rybnika, przez wiele lat uznawany był za wymarły w Polsce w dzikiej przyrodzie. Niedawno jednak ponownie odnaleziono marsylię w jednym ze zbiorników wodnych na południu województwa.
Do ciekawostek florystycznych naszego regionu należy także cieszynianka wiosenna. Polska nazwa tej rośliny pochodzi od nazwy miasta Cieszyna, gdyż to właśnie w okolicach Cieszyna ma ona swoje centrum występowania w Polsce.
Środowisko przyrodnicze województwa śląskiego od wieków podlegało i nadal podlega silnej presji ze strony człowieka. Przekształcenia powierzchni ziemi na znacznych obszarach wskutek urbanizacji i eksploatacji surowców, zaburzanie stosunków wodnych w następstwie regulacji cieków oraz melioracji gruntów, niewłaściwa gospodarka leśna, prowadząca do fizycznej likwidacji siedlisk i stanowisk roślin, zarzucanie użytkowania rolniczego gruntów oraz synantropizacja szaty roślinnej to główne przyczyny zanikania gatunków, zwłaszcza tych najrzadszych i najbardziej wrażliwych. W 2012 roku z inicjatywy Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska zespół naukowców dokonał oceny stanu zagrożenia flory naszego regiony, której wynikiem jest opublikowana Czerwona lista roślin naczyniowych województwa śląskiego[2]. Przeprowadzona analiza wykazała, że w województwie śląskim w dzikiej przyrodzie wymarło 70 taksonów roślin naczyniowych, a 507 jest zagrożonych w różnym stopniu. W tej liczbie znajduje się 80 taksonów krytycznie zagrożonych (kategoria CR) występujących maksymalnie na 5 stanowiskach, 293 taksony zagrożone wymieraniem (kategoria EN) oraz 224 gatunki narażone na wymieranie (kategoria VU). Grupa roślin bliskich zagrożenia (NT) obejmuje 125 taksonów.
[1] Źródło danych: Ogólnodostępna baza danych bio- i georóżnorodności Województwa Śląskiego
[2] Parusel J.B., Urbisz A. (red.) 2012 . Czerwona lista roślin naczyniowych województwa śląskiego. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Raporty Opinie 6, s. 105 – 177. Katowice, 2012 - dostęp online w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej
Zobacz:
Rozmieszczenie gatunków roślin naczyniowych w geoportalu województwa śląskiego ORSIP
Czytaj także:
Flora województwa śląskiego. Rośliny naczyniowe [w:] Przyroda Górnego Śląska 100/2020 - dostęp online w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej
