Wody powierzchniowe
Powierzchniowe zasoby wodne województwa śląskiego można określić jako skąpe przy jednoczesnym dużym zapotrzebowaniu na wodę. Ponadto tylko niewielka część tych skromnych zasobów wodnych nadaje się do gospodarczego wykorzystania, ponieważ są one znacznie zanieczyszczone. Mała zasobność wodna determinowana jest położeniem województwa w strefie wododziałowej. Największe zasoby wodne, mierzone za pomocą średniego rocznego odpływu jednostkowego (czyli ilości wody, która odpływa z jednostki powierzchni w jednostce czasu – najczęściej wyrażanej w litrach na sekundę z km2 powierzchni zlewni), występują w górskiej, południowej części województwa. Wynika to głównie (ze względu na czynnik orograficzny) z zasilania tamtejszych zlewni większymi opadami. Jednakże, ze względu na cechy budowy geologicznej i rzeźby terenu, woda z obszarów górskich szybko odpływa, gdyż nie znajduje tam warunków do naturalnej retencji. Północną, a szczególnie północno-wschodnią część województwa charakteryzują natomiast najniższe zasoby wód powierzchniowych, po części wynikające z niższych sum opadów, po części z krasowego charakteru terenu, który sprzyja szybkiej infiltracji wód opadowych.
Mapa. Główne zasoby wód powierzchniowych województwa śląskiego (wg Romańczyk i in. 2015)
Wody powierzchniowe płynące
Na terenie województwa śląskiego można wydzielić trzy strefy charakteryzujące się odmiennym stopniem gęstości sieci rzecznej. Jest to przede wszystkim konsekwencją różnic w budowie geologicznej oraz rzeźbie terenu, a pośrednio także zależne jest od warunków klimatycznych. Wymienione komponenty środowiska przyrodniczego decydują bowiem o występowaniu źródeł, które dają początek potokom, strumieniom oraz rzekom. Największa gęstość sieci rzecznej występuje w beskidzkiej, południowej części województwa, gdzie bardzo licznie występują niewielkie źródła zwietrzelinowe charakteryzujące się dużymi wahaniami wydajności z okresowym zanikiem wypływu. Zazwyczaj ich wydajności oscylują w granicach 0,1-0,5 l/s, a tylko wyjątkowo spotyka się źródła, z których w ciągu jednej sekundy wypływa nawet kilka litrów wody. Są to najczęściej źródła stokowe i zboczowe. Środkowa część województwa odznacza się mniejszą gęstością naturalnej sieci rzecznej. Natomiast ze względu na znaczne przekształcenia rzeźby terenu, jakie zaistniały na tym obszarze, niemal brak w tym rejonie naturalnych źródeł. Bardziej powszechnie występują one przy wschodnich i zachodnich granicach województwa; dominują tu źródła podzboczowe, zboczowe i korytowe, przy czym ich wydajności są większe niż w Beskidach i wynoszą od 1 do 10 l/s, a niekiedy nawet kilkadziesiąt l/s. Najmniejsza gęstość sieci rzecznej charakterystyczna jest dla terenów północnej części województwa śląskiego, obejmującej Wyżynę Krakowsko-Częstochowską. Ma to przede wszystkim związek z zaleganiem w podłożu łatwo przepuszczalnych, spękanych skał węglanowych podlegających krasowieniu. Dlatego też właśnie z tych powodów źródła (wywierzyska[1]) występują przeważnie w dolinach rzecznych rozcinających wodonośne skały węglanowe. Ich wydajność jest bardzo zróżnicowana – zasadniczo od 1 l/s do nawet 100 l/s.
Województwo śląskie znajduje się w przeważającej części w zlewisku Morza Bałtyckiego, a tylko z niewielkiego fragmentu (24,2 km2) na jego południu wody odprowadzane są do Morza Czarnego przez Czadeczkę wraz z Krężelką i niewielkie ich dopływy. Czadeczka uchodzi do Skaliczanki, wpadającej do rzeki Wag – lewostronnego dopływu Dunaju, który znajduje ujście w wodach Morza Czarnego. Między wsiami Istebną i Jaworzynką przebiega zatem europejski dział wodny, który dalej, na pewnym odcinku, pokrywa się z linią graniczną pomiędzy Polską i Słowacją oraz rozdziela zlewisko Morza Bałtyckiego od zlewiska Morza Czarnego. Przez pozostałą, nieporównywalnie większą część województwa śląskiego, przebiega z południa na północ dział wodny między dorzeczami Wisły i Odry, który na wielu odcinkach Wyżyny Śląskiej jest trudny do wyznaczenia (zwłaszcza na terenach zabudowanych). Południowa i wschodnia część województwa znajdują się w obrębie dorzecza Wisły, natomiast zachodnie oraz północne jego tereny należą do dorzecza Odry. Dorzecze Wisły zajmuje nieco większy obszar niż dorzecze Odry.
W województwie śląskim znajdują się źródła największej z polskich rzek – Wisły. Powstaje ona z połączenia Białej Wisełki i Czarnej Wisełki, które wypływają na stokach Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim. W miejscu ich połączenia utworzono zbiornik zaporowy Wisła Czarne, dlatego też Wisła faktycznie bierze swój początek dopiero od miejsca wypłynięcia ze zbiornika. Za potok źródłowy uznaje się Czarną Wisełkę, gdyż jest dłuższa i odznacza się nieco większymi przepływami. Długość Wisły na terenie województwa śląskiego jest stosunkowo krótka i wynosi nieco ponad 102 km. Na odcinku pomiędzy Zbiornikiem Wisła Czarne a Zbiornikiem Goczałkowickim, do jej najważniejszych lewostronnych dopływów, poczynając od południa, zalicza się beskidzkie potoki: Kopydło, Dziechcinka, Jawornik, Poniwiec oraz Bładnica i Knajka. Z prawej strony na wspomnianym odcinku do Wisły uchodzą następujące większe dopływy: Malinka, Gościejów, Dobka, Jaszowiec oraz Brennica. Bezpośrednio do Zbiornika Goczałkowickiego z prawej strony dopływa zaś Bajerka. Wymienione cieki uchodzące do Wisły charakteryzują się niewielkimi długościami, maksymalnie wynoszącymi kilka kilometrów. Nieco dłuższe są tylko Bładnica, Knajka oraz Brennica, osiągające kilkanaście kilometrów długości. Poniżej Zbiornika Goczałkowickiego do Wisły uchodzą znacznie dłuższe rzeki. Główne lewostronne dopływy to: Pszczynka wraz z Dokawą i Korzenicą, Gostynka z Mleczną oraz największa z nich – Przemsza, która powstaje z połączenia Białej Przemszy i Czarnej Przemszy. Pierwsza z nich w granicach województwa śląskiego zasilana jest przez: Centurię, Strumień Błędowski, Bobrek oraz Kozi Bród. Czarna Przemsza zaś przejmuje wody Brynicy z Rawą oraz Mitręgi, Trzebyczki i Pogorii. Natomiast większe dopływy uchodzące do Wisły z prawej strony poniżej Zbiornika Goczałkowickiego to: Iłownica wraz z Jasienicą i Wapienicą, rzeka Biała, jak również Soła z największymi swoimi dopływami – Koszarawą i Żylicą. Rzeka Soła uchodzi do Wisły jednak już poza granicami województwa śląskiego, w okolicy Oświęcimia. Podobna sytuacja występuje w przypadku Pilicy płynącej w północno-wschodniej części województwa. Jest ona najdłuższym w całej Polsce lewostronnym dopływem Wisły i uchodzi do niej na terenie Niziny Mazowieckiej, w okolicy wsi Mniszew. Całkowita długość tej rzeki wynosi około 342 km, natomiast na terenie województwa śląskiego znajduje się tylko źródłowy odcinek Pilicy o długości nieco ponad 47 km. Z prawej strony do Pilicy dopływa Krztynia wraz z Żebrówką, a z lewej – potok Białka. Dorzecze Wisły na obszarze województwa śląskiego zajmuje powierzchnię około 5000 km2. Największy udział przypada na zlewnie Przemszy, Soły oraz Pilicy.
Przez województwo śląskie przepływa także druga co do wielkości rzeka w Polsce – Odra. Źródła Odry znajdują się na terytorium Republiki Czeskiej, na zboczu góry Fidluv (Fidlův kopec), wchodzącej w skład masywu Gór Odrzańskich. Na terytorium Polski, a zarazem w granice województwa śląskiego, Odra wpływa w okolicy miejscowości Chałupki. Następnie płynie w kierunku północnym na długości około 50 km, gdzie na zachód od miejscowości Kuźnia Raciborska wypływa poza granice województwa śląskiego. Na tym krótkim odcinku do Odry dopływa tylko jeden większy lewostronny dopływ – rzeka Psina, o długości nieco ponad 20 km. Pozostałe lewostronne dopływy Odry na obszarze województwa mają niewielkie rozmiary i nie odgrywają istotniejszej roli w zasilaniu. Zdecydowanie większe rozmiary osiągają prawostronne dopływy Odry. Poczynając od południa, jest to Olza wraz z większymi dopływami: Piotrówką, Szotkówką i Lesznicą. Jest ona na wielu odcinkach swego biegu także rzeką graniczną. Druga większa rzeka dopływająca z prawej strony do Odry to Ruda, o długości nieco ponad 50 km, do której wpadają Nacyna i Sumina. Poza tymi rzekami większe prawostronne dopływy Odry płynące na terenie województwa śląskiego uchodzą do niej już poza jego granicami. Jest to Bierawka o całkowitej długości około 55 km ze źródłami w okolicach Orzesza i Kłodnica, która odwadnia najbardziej przekształconą przez człowieka środkowo-zachodnią część województwa śląskiego. Do Kłodnicy uchodzi szereg mniejszych rzek takich jak: Kochłówka, Bytomka, Drama oraz Potok Toszecki. Wody tych cieków są wykorzystywane do zasilania Kanału Gliwickiego, który łączy Odrę z portem śródlądowym w Gliwicach. Jego przebieg nawiązuje do osi doliny Kłodnicy oraz wybudowanego w latach 1792-1822 Kanału Kłodnickiego o długości 40 km i różnicy poziomów 48,8 m. W 1938 roku Kanał Gliwicki przejął funkcje Kanału Kłodnickiego, posiadając zdecydowanie korzystniejsze parametry techniczne (głębokość – 3,5 m, szerokość – 37 m, powierzchnia przekroju – 91 m2) i pokonując różnicę poziomów wynoszącą 43,6 m za pomocą podwójnych śluz komorowych, wybudowanych w Kłodnicy, Nowej Wsi, Sławięcicach, Łanach, Dzierżnie i Łabędach. Prawostronnym dopływem Odry jest także Mała Panew, która wypływa ze źródeł znajdujących się w Cynkowie niedaleko Woźnik. Na terenie województwa śląskiego z lewej strony do Małej Panwi uchodzi Stoła, przepływająca przez Tarnowskie Góry, a jej większe prawe dopływy to: Leśnica i Lublinianka. Poza wymienionymi ciekami Małą Panew zasila szereg mniejszych potoków i strumieni.
Całą północną część województwa śląskiego odwadnia rzeka Warta, zarazem największy prawostronny dopływ Odry. Źródła Warty zlokalizowane są we wschodniej części Zawiercia o nazwie Kromołów. Z całkowitej długości rzeki, która wynosi nieco ponad 800 km, na terenie województwa śląskiego znajduje się jedynie odcinek źródłowy o długości około 133 km. Na obszarze województwa śląskiego do Warty wpływa kilka większych dopływów, przy czym zauważalna jest wyraźna przewaga dopływów lewostronnych nad prawostronnymi. Jedynym istotniejszym prawostronnym dopływem Warty na terenie województwa śląskiego jest rzeka Wiercica. Ważniejsze lewe dopływy Warty to: Boży Stok, Kamieniczka uchodząca poniżej Zbiornika Poraj, Stradomka z Konopką i Gorzelanką, Struga oraz Liswarta. Największym z nich jest, płynąca w północno-zachodniej części województwa, Liswarta o długości 93 km. Rzeka ta z lewej strony zasilana jest m.in. przez: Młynówkę, Łomnicę z Prądem oraz potok Piskara. Natomiast z ważniejszych prawostronnych dopływów Liswarty wymienić należy: Pankówkę, Piszczkę, Rębielankę oraz Białą Okszę i Kocinkę. Tylko ostatni z wymienionych dopływów osiąga długość zbliżoną do 40 km.
Jak wynika z przeprowadzonej charakterystyki, zarówno Wisła, jak i Odra oraz ich dopływy w granicach województwa śląskiego są stosunkowo krótkie. Spadki tych rzek są bardzo zróżnicowane – największe występują w górskiej części województwa, nieco mniejsze w obszarach wyżynnych na północy i w partiach centralnych. Natomiast najmniejsze spadki są charakterystyczne dla rzek w obszarach nizinnych, zwłaszcza na zachodnich obrzeżach województwa.
Różne ilości opadów atmosferycznych, różnice w ukształtowaniu terenu, odmienne możliwości retencji (magazynowania) wód na terenie zlewni oraz zrzut ścieków i wód pochodzących z odwodnienia złóż eksploatowanych surowców mineralnych powodują duże zróżnicowanie przepływów rzek. Średnio wynoszą one od dziesiątych części m3/s w przypadku niewielkich cieków do kilku m3/s (np. Olza, Ruda, Bierawka, Kłodnica, Mała Panew, Wisła powyżej zbiornika Goczałkowice, Biała, Gostynia, Warta), a sporadycznie do kilkunastu m3/s (Soła, okresowo Przemsza) i kilkudziesięciu m3/s (Odra, okresowo Przemsza, Wisła przy wschodniej granicy województwa). Maksymalne ilości prowadzonych wód występują w okresach wezbrań opadowych lub roztopowych, osiągają wielokrotnie wyższe wartości i często są przyczyną powodzi (np. w lipcu 1997 r.). Z uwagi na charakter przepływów i wezbrań obszar województwa śląskiego można podzielić na trzy części. Na Wyżynie Śląskiej oraz Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej występują rzeki charakteryzujące się stosunkowo niewielkimi amplitudami przepływów, przy czym wezbrania występują na wiosnę oraz w lecie. Te pierwsze związane są z roztopami, a te drugie wywołane są przez opady. Odrębny obszar stanowi zachodnia część województwa, gdzie amplitudy przepływów w rzekach są większe, przy czym wezbrania także występują w okresie wiosny i lata. Dodatkowo na rzekach z tego obszaru obserwuje się bardzo głębokie niżówki w lecie oraz jesienią. Natomiast na południu województwa, w Beskidach oraz na Pogórzu, rzeki odznaczają się bardzo niewyrównanymi codziennymi przepływami. Tak znaczne różnice wynikają przede wszystkim z szybko odbywającego się spływu powierzchniowego. Intensywne opady letnie, jak również wiosenne topnienie grubej pokrywy śnieżnej, dostarczają do rzek duże ilości wody, co przekłada się na dość regularne wezbrania w tych porach roku. W wyniku wielowiekowej działalności człowieka, w centralnej części województwa śląskiego doszło do bardzo dużych przekształceń środowiska przyrodniczego. Obecnie na obszarach tych wyróżnia się reżim wybitnie wyrównany z zasilaniem antropogeniczno-deszczowo-śnieżnym. Płynące na tych terenach rzeki charakteryzują się wysokimi i wyrównanymi przepływami niskimi i średnimi, a w zasilaniu dominujący udział odgrywają wody pochodzenia antropogenicznego. Należy odnotować, że w ostatnich latach w związku ze zmianami klimatu coraz mniejsze znaczenie mają wody roztopowe (z powodu zanikania opadów śniegu poza górami), a zamiast nich coraz istotniejsze stają się nagłe wezbrania (tzw. flash floods) zasilane wodą opadową z gwałtownych, ulewnych deszczy występujących w ciepłej porze roku.
Podobnie jak w całej Polsce, rzeki w województwie śląskim są w znaczącym stopniu zanieczyszczone. Dzieje się tak nie tylko ze względu na charakterystyczne dla regionu zrzuty zasolonych wód kopalnianych, lecz również z powodu nielegalnego odprowadzania ścieków komunalnych do wód powierzchniowych (co zdarza się nawet w obszarach objętych kanalizacją) oraz przedostawania się do wód zanieczyszczeń związanych z rolnictwem (nawozów, pestycydów). Problemem są również odcieki ze składowisk materiałów poprzemysłowych, które zawierają wiele szkodliwych związków, w szczególności metali ciężkich. Należy wskazać, że mimo upływu lat i upadku najbardziej emisyjnych gałęzi przemysłu w regionie, sytuacja nie uległa znaczącej poprawie. Świadczy to nie tylko o długotrwałych efektach takiego sposobu gospodarowania, ale również o tym, że do wyeliminowania problemu zanieczyszczeń wód konieczne są działania kompleksowe, nastawione na eliminację wszystkich źródeł zanieczyszczeń – nie tylko tych (po-)przemysłowych.
Wody powierzchniowe stojące
Warunki środowiska przyrodniczego województwa śląskiego nie sprzyjają istnieniu w jego granicach naturalnych jezior, dlatego też ich liczba jest niewielka. O znikomym występowaniu naturalnych akwenów wód stojących decyduje występowanie typowych dla gór deniwelacji na południu województwa i staroglacjalny charakter rzeźby na pozostałym jego obszarze. W granicach województwa śląskiego nielicznie występują jeziora fluwialne (meandrowe, starorzecza) i jeziora eoliczne, a także jednostkowe przypadki jezior osuwiskowych i krasowych. Jeziora zajmujące naturalne zagłębienia terenu o charakterze deflacyjnym są otoczone wałami wydm utrwalonych przez roślinność. Najczęściej są to jeziora bezodpływowe, zasilane głównie przez wody atmosferyczne oraz płytkie wody podziemne. Tego typu jeziora występujące w województwie śląskim są niewielkie, płytkie i często ulegają okresowemu wysychaniu. Usytuowane są w strefach dolinnych górnej Liswarty oraz obniżeniu Małej Panwi. Znacznie łatwiej na opisywanym obszarze odnaleźć można jeziora zakolowe, które nazywane są również starorzeczami. Stanowią one pozostałość dawnego koryta rzecznego, dlatego też posiadają charakterystyczny owalny i znacznie wydłużony kształt; są bardzo płytkie. Na terenie województwa śląskiego tego typu jeziora występują w dolinie Wisły poniżej Zbiornika Goczałkowickiego, w dolinie Odry na północ od Raciborza oraz w dolinie Warty w okolicach Częstochowy. Jeziorka osuwiskowe powstają natomiast w niewielkich zagłębienia na stokach modelowanych przez ruchy masowe, lecz pod względem hydrologicznym mają charakter nietrwały (efemeryczny), głównie ewapotranspiracyjny. Interesującym, rzadkim typem naturalnych zbiorników wodnych są jeziora krasowe. Są one nietypowym fenomenem przyrodniczym na obszarach krasowych, które cechują się bardzo skąpą siecią wód powierzchniowych. Istnienie jeziora w Kusiętach, jedynego stałego zbiornika krasowego w regionie, jest warunkowane wyścieleniem jego dna przez warstwę słabo przepuszczalnej gliny, która utrudnia wsiąkanie wody w podłoże.
W przeciwieństwie do nielicznych zbiorników naturalnych, na terenie województwa śląskiego występuje kilka tysięcy jezior antropogenicznych (zbiorników wodnych). Powstały one w wyniku celowych działań człowieka (np. zbiorniki zaporowe, poeksploatacyjne), jak również są niezamierzonym efektem gospodarczej aktywności w regionie (zbiorniki w nieckach osiadania i zapadliskach). Z uwagi na czynniki decydujące o ich powstaniu, można je zaklasyfikować do kilku charakterystycznych grup genetycznych: zaporowe, poeksploatacyjne, groblowe, w nieckach osiadania i zapadliskach, sadzawki oraz pozostałe. Dość powszechne jest również zjawisko poligenezy (złożonej genezy).
Zbiorniki wodne utworzone w wyrobiskach po powierzchniowej eksploatacji surowców mineralnych zazwyczaj mają kształt nieregularny wynikający ze sposobu wydobycia, rodzaju złóż oraz ich miąższości. Na terenie województwa śląskiego są to najczęściej wyrobiska powstałe po eksploatacji piasku, żwiru, iłów, wapieni, dolomitów oraz rud cynku i ołowiu, jak również torfu, a nawet węgla kamiennego. Powierzchnia tych zbiorników jest bardzo zróżnicowana – najmniejsze z nich mają jedynie kilkaset m2 (glinianki, torfianki), natomiast największe osiągają rozmiary kilku km2 (zbiorniki popiaskowe). Z tych też powodów odznaczają się one zróżnicowanymi głębokościami. Do największych jezior poeksploatacyjnych na terenie województwa śląskiego zalicza się zbiorniki w środkowej części zlewni Kłodnicy – Dzierżno Duże, Dzierżno Małe, Pławniowice. W tej grupie znajdują się także duże zbiorniki położone w Kotlinie Dąbrowskiej: Pogoria I, Pogoria II i Pogoria III oraz, utworzony w 2006 roku, zbiornik Kuźnica Warężyńska (Pogoria IV) oraz inne duże obiekty tego typu – Dziećkowice, Chechło, Sosina, Balaton, Rogoźnik oraz zbiorniki w dolinie Odry. Istnieje również szereg niedużych akwenów na terenie całego województwa, które posiadają zwykle lokalne nazwy nadane przez miejscową ludność. Wśród nich wiele jest obiektów, z którymi związane są interesujące historie, np. dużą atrakcją dla płetwonurków są ogromne koparki wykorzystywane w czasie eksploatacji surowców mineralnych, znajdujące się na dnie wypełnionego wodą dawnego kamieniołomu wapieni i dolomitów w Jaworznie.
Zbiorniki w nieckach osiadania i zapadliskach są powszechne w centralnej części województwa śląskiego. Zasięg ich występowania jest ściśle określony i ogranicza się jedynie do terenów, gdzie prowadzona była podziemna eksploatacja złóż węgla kamiennego oraz rud cynku i ołowiu, a dawniej także rud żelaza. Po wyeksploatowaniu złóż surowców mineralnych powstały podziemne pustki, które wypełniano tzw. materiałem podsadzkowym lub zwyczajnie porzucano. Z czasem nad takimi miejscami (nawet mimo podsadzki), następowało ugięcie i zawalenie się skał, a na powierzchni terenu powstawały różnej wielkości obniżenia, na których dnie mogła gromadzić się woda. Skutki procesów osiadania i zapadania uwidaczniają się na obszarze ponad 1 tys. km2. Powstające niecki osiadania najczęściej przyjmują kształt zbliżony do koła lub elipsy, a ich wielkość, zasięg oraz dalsze kształtowanie są uzależnione od czynników górniczo-geologicznych. Jednak rozmiarów osiadania i kształtu niecek nie należy utożsamiać z głębokością powstających zbiorników oraz z ich kształtem. Tego typu jeziorka zazwyczaj charakteryzują się małymi powierzchniami (najczęściej do 0,5 ha) oraz niewielkimi głębokościami (maksymalnie kilka metrów). Tylko nieliczne z nich są większe (ponad 10 ha). Największe skupiska zbiorników w nieckach osiadania i zapadliskach występują w zabrzańskiej dzielnicy Makoszowy, gliwickiej dzielnicy Sośnica, dzielnicy Sosnowca – Kazimierzu (Górniczym) oraz na pograniczu Bytomia i Chorzowa (tzw. Żabie Doły).
Zbiorniki zaporowe powstają w wyniku przegrodzenia doliny rzecznej wybudowanymi zaporami. Ich budowa determinowana jest głównie czynnikami lokalizacyjnymi, a nowopowstałe obiekty hydrologiczne posiadają ściśle określone funkcje. W czasach historycznych były to zbiorniki o niewielkich możliwościach gromadzenia wody, która najczęściej wykorzystywana była do napędzania młynów wodnych, kuźnic, tartaków, foluszy itp. W województwie śląskim zbiorniki zaporowe wybudowane w dolinach rzecznych w celu spiętrzenia wód występują głównie poza terenami zabudowanymi i charakteryzują się dużymi wahaniami stanów wody, dynamicznymi zmianami powierzchni i ilości retencjonowanej wody. Największymi rozmiarami odznacza się Zbiornik Goczałkowicki wybudowany na Wiśle w latach 50. XX w. Przy maksymalnym wypełnieniu wodą zajmuje on powierzchnię aż 32 km2. Pozostałe zbiorniki zaporowe w województwie śląskim mają znacznie mniejszą powierzchnię, a do tych największych zalicza się: Żywiecki, Międzybrodzki i Czaniec na Sole, Przeczyce na Czarnej Przemszy, Kozłową Górę na Brynicy, Rybnicki na Rudzie, Łąkę na Pszczynce, Poraj na Warcie, Paprocany na Gostynce i Słupsko na Potoku Toszeckim.
W województwie śląskim występują także zbiorniki groblowe (stawy). Obecnie stanowią one genetycznie odrębną grupę antropogenicznych zbiorników wodnych, ale jeszcze do niedawna zaliczane były do zbiorników zaporowych. Należy zaznaczyć, że odrębność stawów podyktowana jest istotnymi różnicami pomiędzy groblą a zaporą oraz cechami morfometrycznymi i sposobem ich eksploatacji. Różnice w morfometrii przejawiają się przede wszystkim w relacjach głębokościowych, a także płaskim charakterze dna. Natomiast inny sposób eksploatacji wynika z odmiennego cyklu hodowlanego. Budowa stawów hodowlanych na terenie województwa śląskiego ma wielowiekową tradycję. Jako jedni z pierwszych, już w czasach średniowiecza, budową stawów zajmowali się m.in. zakonnicy z zakonu cystersów. Pozostałością prowadzonej przez nich gospodarki rybackiej jest rezerwat przyrody „Łężczok”, położony w dolinie Odry na północny wschód od Raciborza. Na terenie tym znajduje się kilka stawów: Babicki, Brzeziniak, Grabowiec, Ligotniak i Salm, które zajmują powierzchnię 245 ha. Znacznie młodsze są stawy położone na południe od miejscowości Lubomia, a wchodzące w skład zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Wielikąt”. Natomiast współcześnie największa koncentracja stawów występuje w południowej części województwa śląskiego, gdzie łącznie zajmują powierzchnię około 4000 ha. Duże kompleksy stawów występują m.in. na terenach pomiędzy Rybnikiem, Raciborzem i Chałupkami oraz w okolicach Bielska-Białej, Pszczyny i w dolinie Wisły od okolic Skoczowa po Zator w województwie małopolskim. W ostatnim przypadku zbiorników jest na tyle dużo, że tereny te nazywane są „Żabim Krajem”. W północnej części województwa śląskiego większy kompleks stawów występuje jedynie w okolicach Lublińca. Ponadto pojedyncze stawy lub ich niewielkie skupiska rozproszone są na terenie całego regionu.
Na obszarze województwa śląskiego występują również sadzawki. Są to niewielkie zbiorniki wodne, najczęściej zlokalizowane w sąsiedztwie gospodarstw wiejskich. O ich odrębności genetycznej decyduje fakt, iż uzyskany materiał ziemny najczęściej traktowany jest jako odpad, który tylko w nielicznych przypadkach zostaje zagospodarowany. Jest to jedna z głównych cech odróżniających ten typ zbiorników od zbiorników poeksploatacyjnych. Pod względem funkcjonalnym sadzawki kojarzone są przede wszystkim z gromadzeniem wód do celów gospodarczych, głównie dla rolnictwa. Znaczną ich część posiada Polski Związek Wędkarski. W zbiornikach tych prowadzi się regularne zarybienia, jednak nie stosuje się masowych odłowów poprzez spuszczanie wody; kontrola nad liczebnością populacji ryb prowadzona jest przez samych wędkarzy.
Bardzo szeroką genetycznie grupę stanowią antropogeniczne zbiorniki wodne wybudowane z użyciem materiału ziemnego (z ekranami uszczelniającymi różnego typu), o betonowych i sztucznych misach. Obiekty te bezpośrednio związane są z cyklem produkcji przemysłowej i działalnością zakładów komunalnych. Z tych też powodów często nazywane są zbiornikami przemysłowymi, co jednak nie do końca jest prawidłowym określeniem. Określa się je również mianem „inne”, co jednocześnie sugeruje szeroki przedział genetycznych typów sztucznych zbiorników. Pomimo różnego nazewnictwa w tej grupie znajdują się zbiorniki wybudowane przez człowieka w ściśle określonych celach o cechach lokalnych. W zdecydowanej większości przypadków odznaczają się one stosunkowo niewielkimi rozmiarami. Tego typu zbiorniki najczęściej występują na zurbanizowanych i uprzemysłowionych terenach województwa śląskiego. Wyróżnia się wśród nich m.in.: baseny kąpielowe, zbiorniki przeciwpożarowe, osadniki różnego rodzaju wód, zbiorniki przy oczyszczalniach ścieków, zbiorniki dla celów przemysłowych i komunalnych oraz szereg innych o mniejszym znaczeniu.
Zbiorniki wodne występujące na terenie województwa śląskiego są najczęściej obiektami wielofunkcyjnymi i spełniają zadania: przeciwpowodziowe, zaopatrzenia w wodę, rekreacyjne, hodowlane, energetyczne, przeciwpożarowe, chłodnicze, a dawniej również militarno-obronne. Wiele zbiorników wodnych stanowi ważne ogniwa w systemie wodno-gospodarczym województwa śląskiego, a zwłaszcza Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii, aglomeracji rybnickiej i przemysłowego ośrodka częstochowskiego, np. Goczałkowice, Dziećkowice, Łąka, Kozłowa Góra, Poraj. Przeciwpowodziowe funkcje posiada większość zbiorników wodnych, zwłaszcza te o dużej pojemności, np. Goczałkowice, Żywiecki, Przeczyce, Kozłowa Góra, Dzierżno Duże, Poraj. Energetyczne znaczenie, choć marginalizowane, dotyczy zbiorników: Żywieckiego i Międzybrodzkiego, Poraj, Rybnickiego. Między zbiornikiem na górze Żar w Beskidzie Małym oraz zbiornikiem Międzybrodzkim, funkcjonuje druga co do wielkości w Polsce elektrownia szczytowo-pompowa wyposażona w hydrozespoły o łącznej mocy 500 MW. Zadania rekreacyjne przypisuje się co najmniej kilkudziesięciu jeziorom antropogenicznym, chociaż ich wykorzystanie ma charakter wybitnie sezonowy, kiedy służą jako kąpieliska, akweny żeglarskie i kajakarskie oraz miejsca wędkowania. Większość zbiorników ma również funkcję przeciwpożarową. Specyficzną grupą są zbiorniki o znaczeniu przemysłowym, np. osadniki wód popłuczkowych, dołowych z kopalń, chłodniczych. Pewnym ewenementem pod względem pierwotnego zastosowania był zbiornik Kozłowa Góra, stanowiący fragment międzywojennego Obszaru Warownego „Śląsk”.
Poza znaczeniem gospodarczym zbiorniki wodne spełniają także funkcje przyrodnicze i krajobrazowe, do których zaliczyć można kształtowanie nisz ekologicznych dla licznych gatunków roślin i zwierząt czy też modyfikację warunków klimatu lokalnego, wyrażającą się w złagodzeniu ekstremalnych temperatur, wzroście prędkości wiatru oraz większej liczbie dni z mgłą.
Łączna powierzchnia zbiorników wodnych w województwie śląskim wynosi około 18 tys. ha, co stanowi 1,5% obszaru województwa.
[1] Źródło krasowe dające początek ciekowi powierzchniowemu.
Źródło:
Czytaj także:
Wody powierzchniowe w województwie śląskim [w:] Przyroda Górnego Śląska 101/2020 - dostęp online w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej
