Typ 6 – Krajobrazy wiejskie
fot. J. Botwina, Audyt krajobrazowy województwa śląskiego (2025)
Krajobrazy wiejskie są w przewadze krajobrazami wielofunkcyjnymi (m.in. funkcja produkcji rolnej, leśnej, funkcja osadnicza, gospodarki wodnej rybackiej), stąd wewnętrzne zróżnicowanie struktury jest znacznie większe niż w przypadku krajobrazów z grupy przyrodniczych. Cechą charakterystyczną jest dominacja zagospodarowania rolniczego, z którym powiązane są tereny zabudowy. Układ pól ornych urozmaicają towarzyszące im niewielkie płaty lasów, łąk, zadrzewień i stawów. Zróżnicowanie typologiczne krajobrazów wiejskich wynika przede wszystkim z układu, wielkości i kształtu pól, jak równieżlokalizacji i typów morfologicznych zabudowy wsi oraz położenia wsi względem obszarów użytkowanych rolniczo.
Podtyp 6a – Sztuczne zbiorniki wodne
Tłem krajobrazowym są kompleksy zbiorników, w szczególności stawów hodowlanych, zbiorników przeciwpowodziowych, retencyjnych, rekreacyjnych, z regulowanym przez człowieka poziomem wody, wraz z bezpośrednio z nimi związanymi obwałowaniami (groble) i systemami zasilania lub odwadniania.
W podtypie krajobrazów sztucznych zbiorników wodnych wydzielono 42 jednostki krajobrazowe zajmujące 7405 ha, tj. 0,6% powierzchni województwa – najmniej w grupie krajobrazów wiejskich. Powierzchnia poszczególnych jednostek waha się od 30 do ok. 780 ha. W podtypie tym wskazano 7 krajobrazów priorytetowych.
Obszary krajobrazów podtypu 6a charakterystyczne są dla Doliny Górnej Wisły oraz przyległych obszarów mezoregionów Wysoczyzna Kończycka i Pogórze Śląskie. Kompleksy stawów w dolinie Wisły i ujściowych odcinkach dolin jej dopływów są wyróżnikiem tego obszaru i jednocześnie jednymi z najważniejszych obszarów stawowych w Polsce. Województwo śląskie znane jest również z bardzo wysokich walorów przyrodniczych stawów zlokalizowanych w dolinie Odry. Bardziej rozproszone krajobrazy stawów występują w rejonie Równiny Opolskiej, Obniżenia Liswarty i w Niecce Włoszczowskiej. Wszędzie krajobrazom stawowym towarzyszą bardzo wysokie walory przyrodnicze.
W województwie śląskim kompleksy zbiorników wymienionych w opisie tła krajobrazowego podtypu 6a to głównie stawy hodowlane, dlatego przeważają one wśród zbiorników przypisanych do tego podtypu. W regionie istnieją zgrupowania zbiorników wodnych innych rodzajów, jednak ze względu na ich dużą powierzchnię zostały one przypisane do podtypu 11a – duże zbiorniki wodne o różnych funkcjach. Pozostałe sztuczne zbiorniki zostały uwzględnione w jednostkach krajobrazowych innych podtypów jako element ich tła krajobrazowego.
fot. J. Botwina, Audyt krajobrazowy województwa śląskiego (2025)
Podtyp 6b – Z przewagą wstęgowo ułożonych zespołów niewielkich pól ornych, łąk i pastwisk
Tłem krajobrazowym są grunty wykorzystywane rolniczo obecnie (grunty orne, łąki i pastwiska) lub w przeszłości (ugory i odłogi). Poszczególne pola mogą być zmiennej wielkości, ale ilościowo dominują działki ułożone równolegle o wydłużonym kształcie
(stosunek dłuższego boku do krótszego najczęściej przekracza 15) i powierzchni najczęściej do 2 ha. W obrębie tak opisanego tła krajobrazowego mogą występować obszary zabudowane (wsie), charakteryzujące się różnym usytuowaniem, genezą, wielkością oraz
typem morfologicznym, oraz mogą występować inne obiekty infrastruktury technicznej, np. energetyki wiatrowej. Udział innych form pokrycia terenu może być zmienny (lasy, nieużytki bagienne i inne).
Krajobrazy podtypu 6b – obok krajobrazów podtypu 6c – należą do podtypów dominujących wśród krajobrazów wiejskich województwa. Wydzielono 144 jednostki krajobrazowe, których łączna powierzchnia obejmuje 191 324 ha (15,5% powierzchni województwa), tj. największą powierzchnię spośród krajobrazów wiejskich. Powierzchnia poszczególnych jednostek waha się od 32 do ponad 15 tys. ha, natomiast średnia powierzchnia krajobrazu 6b wynosi niemal 1329 ha. W podtypie wskazano 7 krajobrazów priorytetowych.
Krajobrazy z przewagą pól wstęgowych 6b najbardziej charakterystyczne są dla północnej części województwa, gdzie w obrębie Wyżyny Wieluńskiej, Obniżenia Krzepickiego, Wyżyny Częstochowskiej i innych przyległych mezoregionów dominują w strukturze krajobrazów otwartych. Znaczne ich strefy występują również na Płaskowyżu Rybnickim. Związane są one z zachowanym jeszcze łanowym układem pól o charakterystycznej – prostopadłej do głównej osi układu ruralistycznego (zwykle rzędówek) – orientacji wąskich pasm gruntów rolnych.
fot. J. Botwina, Audyt krajobrazowy województwa śląskiego (2025)
Podtyp 6c – Z przewagą mozaikowo rozmieszczonych użytków rolnych tworzących małe pola
Tłem krajobrazowym są grunty wykorzystywane rolniczo obecnie (grunty orne, łąki i pastwiska) lub w przeszłości (ugory i odłogi). Poszczególne pola mogą być różnej wielkości, ale ilościowo dominują działki ułożone mozaikowo („szachownica pól”) o kształcie zbliżonym do prostokąta i powierzchni najczęściej poniżej 3 ha. W obrębie tak opisanego tła krajobrazowego mogą występować obszary zabudowane (wsie), charakteryzujące się różnym usytuowaniem, genezą, wielkością oraz typem morfologicznym, a także różnym stopniem zwartości lub rozproszenia oraz mogą występować inne obiekty infrastruktury technicznej, np. energetyki wiatrowej. Udział innych form pokrycia terenu może być zmienny
(lasy, nieużytki bagienne i inne, poza terenami zabudowanymi).
Krajobrazy 6c stanowią najliczniejszy podtyp zarówno w grupie krajobrazów wiejskich, jak i wśród pozostałych grup – wydzielono aż 248 jednostek krajobrazowych, które obejmują 179 789 ha, tj. 14,6% powierzchni województwa. Powierzchnia poszczególnych jednostek jest jednak zróżnicowana, wynosi bowiem od 26 do ponad 8 tys. ha, przy czym średnio wynosi 725 ha. W podtypie wskazano 12 krajobrazów priorytetowych.
Krajobrazy wiejskie z przewagą drobnych pól są charakterystyczne dla niemal wszystkich obszarów północnej i południowej części województwa. Występują w licznych strefach w szczególności na zachodzie w Obniżeniu Bojszowa, na Chełmie, w Obniżeniu Liswarty. Są charakterystyczne dla obszarów o średniej jakości gleb, ale utrzymywanych w wysokiej kulturze rolnej. Towarzyszą im zazwyczaj mozaikowate układy niewielkich lasów oraz zwartej lub rozproszonej zabudowy wiejskiej.
fot. J. Botwina, Audyt krajobrazowy województwa śląskiego (2025)
Podtyp 6d – Z przewagą mozaikowo rozmieszczonych użytków rolnych tworzących pola średniej wielkości
Tłem krajobrazowym są grunty wykorzystywane rolniczo obecnie (grunty orne, łąki i pastwiska) lub w przeszłości (ugory i odłogi). Poszczególne pola mogą być różnej wielkości, ale ilościowo dominują działki ułożone mozaikowo („szachownica pól”) o kształcie zbliżonym do prostokąta i powierzchni najczęściej powyżej 3 ha i poniżej 30 ha. W obrębie tak opisanego tła krajobrazowego mogą występować obszary zabudowane (wsie), charakteryzujące się różnym usytuowaniem, genezą, wielkością oraz typem morfologicznym,
a także różnym stopniem zwartości lub rozproszenia oraz mogą występować inne obiekty infrastruktury technicznej, np. energetyki wiatrowej. Udział innych form pokrycia terenu może być zmienny (lasy, nieużytki bagienne i inne, poza terenami zabudowanymi).
Krajobrazy 6d należą do średnio licznych – wydzielono 80 jednostek krajobrazowych, które obejmują 73 743 ha, tj. niemal 6% powierzchni województwa. Powierzchnia poszczególnych jednostek wynosi od 143 do niemal 9 tys. ha, natomiast średnio 921 ha. W podtypie zidentyfikowano 2 krajobrazy priorytetowe.
Krajobrazy z dominacją średnich pól są charakterystyczne dla obszarów województwa z najlepszymi glebami. W szczególności dużą reprezentację osiągają na Płaskowyżu Głubczyckim, Progu Woźnickim i w dolinie Odry. i. Występują również w Obniżeniu Bojszowa, na Pogórzu Śląskim i Wysoczyźnie Kończyckiej, a także na niezurbanizowanych obszarach Płaskowyżu Rybnickiego, południowej części Równiny Pszczyńskiej oraz Wyżyny Katowickiej.
fot. A. Kaliszuk, Audyt krajobrazowy województwa śląskiego (2025)
Podtyp 6e – Z przewagą wielkoobszarowych pól lub łąk i pastwisk
Tłem krajobrazowym są grunty wykorzystywane rolniczo obecnie (grunty orne, łąki i pastwiska) lub w przeszłości (ugory i odłogi). Poszczególne pola mogą być różnej wielkości, ale ilościowo dominują większe niż 30 ha. W obrębie tak opisanego tła krajobrazowego mogą występować obszary zabudowane o różnym charakterze i stopniu skupienia oraz mogą występować inne obiekty infrastruktury technicznej, np. energetyki wiatrowej. Udział innych form pokrycia terenu może być zmienny.
Krajobrazy 6e występują w województwie śląskim stosunkowo nielicznie – wydzielono 41 jednostek krajobrazowych, które zajmują 25 211 ha, tj. ok. 2% powierzchni regionu. Powierzchnia poszczególnych jednostek wynosi od 97 do 7 tys. ha, natomiast średnio 615 ha. W podtypie nie zidentyfikowano krajobrazów priorytetowych.
Krajobrazy z dominacją dużych pól są charakterystyczne dla obszarów województwa z najlepszymi glebami, położonych głównie na zachodzie. W szczególności dużą reprezentację osiągają na Płaskowyżu Głubczyckim oraz na Garbie Tarnogórskim. Są to tereny bardzo intensywnego rozwoju rolnictwa, często bazującego na powojennej państwowej lub spółdzielczej formie własności gruntów rolnych, co najbardziej widoczne jest na Płaskowyżu Głubczyckim.
Podtyp 6g – Z przewagą terenów zabudowanych o charakterze wiejskim
Tłem krajobrazowym jest wyodrębniona z otoczenia intensywna i zwarta zabudowa o charakterze wiejskim, o układzie siedliska wraz z ogrodami przydomowymi, otoczona funkcjonującymi obszarami polnymi.
Krajobrazy 6g cechują się dużym rozdrobnieniem – wydzielono 84 jednostki, które obejmują 15 967 ha, tj. 1,3% powierzchni regionu. Wielkość jednostek 6g wynosi od ok. 27 do ponad 1200 ha, średnio przyjmując 190 ha. W podtypie wskazano 9 krajobrazów priorytetowych.
Wiejskie krajobrazy zabudowane rozmieszczone są względnie równomiernie na całym obszarze województwa, co jest powiązane z dość powszechnym występowaniem pozostałych krajobrazów wiejskich. Warto zwrócić uwagę na charakterystyczny układ krajobrazów wiejskich odzwierciedlający ich rozmieszczenie w wąskich, wydłużonych dolinach rzecznych na obszarze Beskidów.
fot. J. Botwina, Audyt krajobrazowy województwa śląskiego (2025)
